Ang Pinusong nga (H)istorya bilang Kasaysayan o kung paano nagkaroon ng kinalaman si Payo kay Hen. Francisco del Castillo

Ang mga sumusunod ay ilan lamang sa mga kuwentong bayan tungkol kay Payo na kinalap ni Beato de la Cruz at mababasa sa kanyang libro na Contributions of the Aklan Mind to Philippine Literature (1958).  Ginawan ko ng salin sa Filipino at ibinabahagi ko ang sinulat na kongklusyon sa papel na “Sa mga Pinusong ni Payo:  Ugnayan ng Panitikan, Kasaysayan at Kapaligiran” na binasa sa 21st Regional Conference on West Visayan History and Culture noong 2010.

Si Payo at ang bangka

Isang araw, inutusan ng gobernadorsilyo ng Ibajay (sa Aklan) si Payo na maghanap ng bangka para masakyan patawid sa ilog ng kanyang darating na mga bisita. 

Pumunta si Payo sa ilog at doon ay nakakita siya ng isang malaking bangka.  Hinila niya ito sa pampang at pinabaliktad para matuyo, at humiga siya sa ilalim nito hanggang siya’y makatulog. 

Nang dumating ang mga bisita, tinawag nila ang natutulog na si Payo ngunit hindi niya pinansin ang mga ito.  Nagpaputok ng kanilang mga baril ang mga bisita para pansinin ni Payo ngunit nagtulog-tulogan pa rin si Payo. 

Nabulabog na ang bayan dahil sa narinig na putukan sa kabilang pampang.  Kayat ang gobernadorsilyo ay pumuntang ilog para tingnan kung anong nangyayari.  Nakita niya ang kanyang hinihintay na bisita na nasa kabilang pampang at ang bangkang nakabaligtad at sa ilalim nito ay ang natutulog na si Payo.  Payugyog na ginising niya si Payo at pinagsabihan tungkol sa kanyang ginawa ngunit sinagot lamang siya ng alalay ng, “Indi baea sinabi mo lang sa akin na maghanap ng bangka at bantayan ito para sa iyong mga bisita?  Owa mo man sinabing isakay ko sila patawid sa kabilang pampang, a?” 

Napakamot na lang ang gobernadorsilyo ng mahinuhang kulang pala ang kanyang ibinigay na instruksyon.

Tae sa Tinapay

“Tonto” man si Payo, hindi siya basta-bastang mapapalayas ng kanyang amo.  Mayroon pa naman siyang pakinabang sa gobernadorsilyo.

Isang araw ay isinama siya ng kanyang amo sa pangangaso.  Hindi pa sila masyadong nakalalayo nang pinahinto ng gobernadorsilyo ang kabayo at tinanong si Payo kung nakita niya ang kanyang pipa na nahulog.  Sinabi ni Payo na nakita niya ngunit hindi niya pinulot dahil akala niya ay itinapon ito ng kanyang amo.  Kaya sinabihan ng gobernadorsilyo si Payo na, “Bueno, sa susunod na may makita kang mahulog mula sa aking kabayo pulutin mo ito at baka kailangan pa natin. Intiendes?”

“Si, Señor,” sagot ni Payo.

Makalipas ang ilang sandali, ang kabayo ng gobernadorsilyo ay nagkalat ng tae sa kanilang dinadaanan.  Maliksing bumaba ng kanyang kabayo si Payo at pinulot ang mga tae at inilagay sa isang bag.

Nang sumapit ang tanghali ay namahinga sila sa ilalim ng isang puno.  Ginutom ang gobernadorsilyo kayat inutusan niya si Payo na ilabas ang baong tinapay at sila’y kakain na. Matapos ibigay ni Payo ang bag ay kinuha ng gobernadorsilyo ang tinapay ngunit laking gulat nito nang makita ang tae sa tinapay.  Napasinghal siya.  Tinanong niya si Payo kung bakit may tae sa tinapay. 

Sinagot siya ni  Payo na, “Indi baae sinabi mo sa akin na pulutin ang lahat na mahuhulog mula sa iyong kabayo dahil mapapakinabangan mo naman ang mga ito?”

Uli, nanahimik na lang ang gobernadorsilyo.

Ang baril

                Nahampas na sana ng baril ng galit na gobernadorsilyo si Payo kung hindi dahil sa pagkakakita niya ng isang puting ibon na nakadapo sa sanga ng isang malapit na puno.  Inasinta niya ito at sinabihan si Payo na gamitin ang pangsindi sa pagbaba-pag-akyat ng kanyang bigote.

                Kayat kinuha ni Payo ang panindi at binantayan ang bigote ng amo at nang bumaba-umakyat ito ay sinindihan niya ang dulo ng bigote.  Nag-apoy ang bigote ng amo at halos naubos ang kalahating bahagi nito.  Nabuka na sana ang bungo ni Payo kung hindi siya nakatakbo.

                Ang gusto palang mangyari ng gobernadorsilyo ay sindihan ang pulbo ng baril at hindi ang kanyang bigote.

Ang Bakud

                Umuwi si Payo sa kanila at sinabihan ang ama na hindi na maninilbihan sa kahit sa sinumang amo.  Kayat nagtaumbahay na lang siya.

                Dahil nga walang magawa sinabi niya sa ama na puputulin niya ang malaking puno sa kanilang bakuran.  Kahit hindi pa nga nakapag-oo ang ama ay sinimulan na niyang putulin ang puno.

                Nang matumba ang puno, bumagsak ito sa kanilang bakod at naabot ang bahay ng isang matandang Kastila.  Nagsisigaw ito ng “carambas” at “sinverguenzas.”

                Nang makita siya ni Payo, sininghalan niya ito, “Ham-an abi itinayo mo ang iyong bahay sa lugar kung saan babagsak ang puno at pagkatapos ako ang basueon mo?”

                Ang nabiglang Kastila ay napailing na lamang at dali-daling tumungo sa kanyang  bahay na binagsakan ng puno.

Ang Pinusong nga (H)istorya bilang Kasaysayan o kung paano nagkaroon ng kinalaman si Payo kay Hen. Francisco del Castillo

Nakatago sa likod ng mga pinusong na kuwento ni Payo ang napiping kaalamang pangkapaligiran at pangkasaysayan hindi lamang ng Akeanon at Ibajaynon ngunit ng mga Pilipino rin.  Sa pagkukuwento ni Payo ng mga ito ay nauungkat at napapalitaw ang mga sinaunang tradisyon at paniniwala ng mga katutubo.  Pagkakamali lamang ng mga nakikinig nito kung ituturing itong pampatawa lamang.  Sa malalimang basa ay naglalaman ang mga ito ng subersibong elemento na nagbibigay-buhay at rason sa mga katutubo na tolerahin ang kalagayang api.  Sabi nga ni Sam Gill (1982), “there is a pitfall in embracing only the entertainment value of the trickster tales, for we are conditioned to think that what is fun and entertaining cannot also be serious and profound” (71).   Ang sandaliang pagtawa marahil ay katumbas ng paglaya mula sa daantaong pagka-alipin sa mga Kastila (at pati na rin sa mga mapang-aping lahi at uri na pumalit sa kanila).

Ang paggamit ni Payo ng mga di-kanais-nais na elemento sa kuwento (ilog, tulog, puno,  atbp.) ay isang teknik para maiakda ang pagbalikdad ng kinasanayang “normal” na bagay-bagay at gawain sa lipunang kolonyal.  Nagtanghal ito ng karnabal at naging katawa-tawa ngunit sa kabilang banda ay subersibo rin.  Gumamit ito ng konsepto ng paglalabis (excess) at pagbababa (debasement) para mapalitaw ang gawaing hindi makatao, tama at kaaya-aya sa mata ng kolonisador (at nakolonisang katutubo).  Paradoksikal ito dahil naging layunin ng ganitong gawain na maitanghal ang kabaliktaran ng lahat na makikita sa rabaw (surface) ng naratibo.  Mapagpalaya ang mga kuwentong pinusong ni Payo.

Mula sa pagiging alalay at indio, si Payo ay naging taumbayan (sa pagteteorya ni Hornedo) at umako ng maraming katauhan: katutubo, Akeanon, Calibonhon/Ibajaynon, si Hen. Francisco del Castillo, Papa Isio, at babaylan.  Ang mga inakung katauhan ay ang kabuuan at kalahatan ng nirerepresentang lahi na kumakalaban sa pang-aapi at dominasyon ng Kastilang gobernadorsilyo---ng dominanteng lahi at uri sa kasaysayan ng Pilipinas na lumupig sa katutubong kaalamang political, cultural at pangkapaligiran. 

Natapos man ang paghahari ng kolonisador na Kastila, ang pagkukuwento ng pusong ay nagpatuloy pa rin.  Ebidensya ang pagkakarinig ni Beato de la Cruz ng mga ito noong 1950s mula sa isang matandang babae.  Sa ngayon, nagkaroon na marahil ito ng ibang porma at nilalaman. Hindi na lang palaging Kastila ang kinakatalo ng pusong ngunit naisama na rin ang mga Amerikano, Hapon, Koreano at iba pang lahi sa mundo.  Higit sa lahat, nawala na rin marahil ang pangalang Payo; napalitan na ito ng mas mapanghakop na salitang “Pilipino.”

kwooting alcina

unang lumitaw ang salitang asug sa sulat ni francisco ignacio alcina (1668), isa sa mga paring heswita na nagdokumento ng kultura ng mga bisaya. nanatili siya sa bisayas ng 35 taon, mula noong taong 1637 hanggang 1670, ang mahabang taon dito ay sa samar at leyte, para isulat ang kanyang historia de las islas e indios de bisayas. ang mga sumusunod na saling-sipi ay mula sa kanyang libro:

[a]s far as their priests or petty sacrificers, who were of two different classes and who in ancient times had two names, i have discovered with very little doubt that they were commonly women and not men. if there was some man who might have been one [i.e. priest], he was called asug, as they put it;…

at

although their priestesses were ordinarily women selected by the devil… some effeminate men were also chosen by him and were called asug in their antiquity. what they commonly say about these asug is that they were impotent men, incapable of entering into marriage. so they never married; but rather they used women as shield to better hide their deficiency and consorted more with men than with women. if, per chance, these were hermaphrodites they were not able to tell; since in their ancient times they did not have knowledge about such individuals.

ang unang naging babaylan, ayon kay rosario cruz-lucero ay isang babae, si mungan.

si mungan, na hipag ni matabagka, ang pinakaunang mortal na pinagkalooban ng mga diwata ng kanilang banal na pagkain. dahil siya’y maysakit na ketong, iniwan siya ng kaniyang asawang si banlak, kapatid nina agyu’t matabagka, nang magsilikas ang mga manobo patungong bundok. nang balikan siya ni leno, isa pang kapatid ni agyu, upang bahaginan ng pagkain, tinanggihan niya ang tulong nito. nang iwan siya ng kaniyang asawa’y biniyayaan siya ng mga diwata ng nganga, ang kanilang banal na pagkain. naging buo’t bulawan (ginintuan) ang katawan niya kaya’t di na kailan pa man mangangailangan ng karaniwang pagkain ng mortal na tao.

ngunit sa pagdating ng mga kastila, may pagbabago nang naganap. mapupuna ito sa salaysay ni francisco colin dahil marami nang paraan para maging isang babaylan.

[s]ome were priests by inheritance and relationship; others by dexterity with which they caused themselves to be instructed and substituted in the office of famous priests… others were deceived and made a compact with him (the devil) to assist and to hold converse with him…

ganito rin ang pananaw ni alcina sa mga babaylan:

satan was, is and always will be ‘the father of lies’ and a great artisan of deception, who is so constant and even consistent in this role everywhere. it seems that he brought to these islands…his ministers, let us call them priests or priestesses… those who deceived them most and led them from one falsehood to another, mingled with not a few indecent, vain and deceitful superstitions.

gamit ang istilo at lente ng mga historyador ng classical antiquity at naturalistang naratibisasyon (ayon sa kanyang dalawang editor na sina kobak at gutierrez), itinuon ni alcina ang titig sa isang ‘piping indio’ na kanyang nakilala sa sulat, ibabaw sa samar. (dahil ito ay attempt sa etnograpikong pamamaraan, minabuti kong sipiin ang apat na talata na dedikado sa indiong ito na kinilalang isang asug.)

now, they (people of samar, borongan perhaps) related as a fact that there was such one (asug) in a certain town. i do not know this for sure, because it is difficult to ascertain matters of this nature and which are so secret. what more, they very easily deny all this anyway. what is true is that the said asug behave more like women than men in their manner of living, walking, and even in performing certain tasks. some of them apply themselves or are engaged in womanly tasks such as weaving, needle work, etc. as regards to their dress, although they did not wear sayas, for the women in ancient times did not wear these, they did wear some sort of a lambung, as they called here. this is a kind of long gown reaching to the feet; as a result, they were always recognized by this vesture.

i shall speak of what i saw in a town of ibabaw, called sulat, where a native mute lived and who was called asug. they said that had he lived in the ancient times, he sure would have been daitan. he was so effeminate that in everything he looked more like a woman than a man; they even say that he had the mentioned deficiency. his manner of dress reached down to his ankles worn under the said lambung. he did all the things that the women do, such as weaving blankets, embroidering, sewing clothing, making pottery---all occupations of women. he also danced as well as they did and never like a man, whose dancing is quite different; in all things he was more of a woman than a man. he fled from the women altogether, so much so that he did not even allow his own relatives to be near him, especially when sleeping. similarly, he also shunned men; he would never allow himself to be touched, nor would even bathe in anyone’s presence.

even though he was mute, he was extremely intelligent and made himself understood through his own signs. once people caught on to these motions, he was well understood and explained himself remarkably well.

i confessed him sometimes in such a manner and obtained a satisfactory knowledge about his sins; however, as regards to the sixth commandment, nothing has surfaced at all. in fact, should he be asked about such matters, he would become agitated and remain silent. or again, if someone spoke to him, in jest, about some joke or an off-color matter, he indicated his resentment through some motions and covered his eyes with his hands as if ashamed of such things. this is what they say about their asug and who they were in the olden times. all those who were such, performed their tasks of sacrifices since (it was believed that the diwata selected them for this ministry).

kay alcina, haka-haka lamang ang homosekswalidad at ang kaakibat na gawain dito:

never in their ancient times was it known that there was sodomy. although from the asug, about whom we have spoken, something was suspected, because they were seen avoiding women and getting attached to men, however, nothing indecent regarding this matter is reported about such. now if something of this sort is found, they got it from their more frequent dealings with the chinese. this is a nation well-known for this and even completely corrupted by this ugly vice; or from their dealings with some spaniards who, having give themselves to the vice in this regard, do not seem to be satisfied with the ordinary venus.

sa banda rito at hindi sa banda roon maaari nating sipiin ang sinulat ng mga editor (kobak at gutierez) ni alcina na ayon sa kanila siya ay may

apparent carelessness regarding the bisayas words, phrases, sentences that are cited in the text. oftentimes, the terms or words just lumped together, with numerous other inconsistencies.

mula sa manifestong sinulat ni andres bonifacio na pinamagatang “ang dapat mabatid ng mga tagalog ay mababasa ang mga sumusunod:

ano ang nararapat nating gawin? ang araw ng katuiran na sumisikat sa silanganan, ay malinaw na itinuturo sa ating mga matang malaong nabulagan ang landas na dapat nating tunguhin, angliwanag niya’y tanaw sa ating mga mata, ang kukong nag-akma ng kamatayang alay sa atin ng mga ganid na asal. ytinuro na katuiran, na wala tayong iba pang maantay kundi lalut lalung kahirapan, lalut lalung kataksilan, lalut lalong kaalipustahan at lalut lalung kaapihan. ytinuro ng katuiran, na huag nating sayangin ang panahon sa pagasa sa ipinangakong kaguinhawahan na hindi darating at hindi mangyayari. ytinuro ng katuiran ang tayo’y umasa sa ating sarili at huag antain sa iba angating kabuhayan. ytinuro ng katuiran ang tayo’y magkaisang loob magka-isang isip at akala at ng tayo’y magkalakas na maihanap ang naghaharing sa ating bayan.

pambansang bolitas

“si rizal ang bolitas ng bansa, natutunghayan ito sa katawan ng supling na bansa, na magpahanggang ngayon ay patuloy pa ring itinatanghal bilang pangunahing mamamayan dahil sa teknolohiya ng mekanismo ng mass production. pinamulan ito ng publikasyon ng kanyang nobela at ng litrato ng kanyang execution.” (roland tolentino, sipat at kultura)

itinuring ni roland tolentino si rizal bilang isang ‘dangling signifier’ (tulad ng ari) na nagpapakahulugan ng adhikaing pambansa. ang lahat na may kinalaman sa kanya ay nagkaroon ng estado ng pagiging iconic. halimbawa, tunghayan ang kanyang paliwanag sa icon o artifact na larawang kuha ilang minuto bago barilin si rizal sa luneta:

sa pamamagitan ng litrato, inaalaala at nililimot ang mga bagay-bagay. kakatwa ang litrato ni rizal dahil tila wala itong nililimot. sa muli’t muling pagbabalik-tanaw, ang litrato ay lumilikha ng familiaridad. kaya nagiging emotive ang antas ng ugnay ng litrato. parating may gustong balikan, isang ideal na nakaraan na nakuha ng sandali ng pagkuha ng litrato. ang litrato ay kulminasyon ng pagbibiyahe ng indibidwal, grupo at bansa; at naghuhudyat din ito ng patuloy na pagbiyahe sa kamalayan at alaala ng mga tumatanaw dito. ito ay dokumento ng nakalipas, na kahit hindi natin personal na kilala si rizal ay nagiging parang kapitbahay man lang natin siya. gayundin, ito ay dokumento ng memorialisasyon. hindi ordinaryong tao, okasyon at lugar ang sangkap sa litrato. bawat isa’y memorialisasyon ng pribado at publikong alaala. sa litrato ni rizal, hindi ipinapalimot ang kadakilaan ng bayani at ng historikal na sandali sa ugnayan nito sa bansa.

isang karakter ng postmodernong kondisyon ang mababanaag sa pakahulugan sa itaas. ito ay ang nostalgia kung saan ang absent ay muli at muling nililikha kahit na hindi masaid-said ang pagpapakahulugan. kahit na palaging kontradiktoryo ang kahulugan. ang nostalgia ay nagpapahiwatig ng distansya, ng konsepto ng layo na hindi naman malayo. sa katunayan, pilit na inilalapit.

sa gramatica de la lengua tagala ni fr. manuel buzeta (1850) mababasa ang “icaanim na otos” kung saan nakasaad kung paano (lamang) gagamitin ng katutubo ang kanyang katawan.

ang mga casalanang ypinagcacasala sa ycaanim na otos nang p. dios.

ang paghahalic at pagdaramahan nang cataouan, bocod sa pagdarating nila.
ang nagtitipang magaagolo, matoloy ma,t, dili man caya
ang nagpapataon sa canyang bahay sa magcalunya, at ang nagbabantay, at ang manga caalam sa gayong gaua.
ang mga nagpaparangalan nang manga calibogan niya.
ang nagpapasoloha,t, ang nagsosogo.
ang gungmagalao, at nagbubutingting nang caniya, sa yba cayang cataouan: linabasan man at diman.
ang tumatangui sa asawa, lalaque ma,t, babayi man, cun nahalata,t calooban nang cataoan nang asaua.
ang mag asauang nagpapaanyo sa pag-aapid, na sucat di ypaglihi nang babayi.
ang naquiquilaro sa capoua lalaqui, at sa capoua caya babayi nang anomang cahalayang asal.
ang tiquis congmacain nang anomang ycasosolong nang calibogan.
ang nagpuit, o cun napapuit caya, o cun nagcasala sa hayop.

itong mga nabanggit na bawal na paggamit sa katawan ay pinalaganap sa pamamagitan ng teknolohiya ng kumpisyunal. sa pag-aaral na ginawa ni francis gealogo (1994) nabanggit niya rito kung paaano ginamit ng simbahan ang kumpisalan:

ang pagsasambit ng lahat ng kasalanan na maaaring isagawa ng mga tao ay kalimitang ipinapahayag bilang kasagutan sa mga tanong (ng pari). ang lahat ng mga ito ay naaayon sa pagpapakahulugan ng mga teksto sa mga kasalanang maaaring maisagawa ng isang tao. ang pagpapakahulugang ito, sa kabilang banda, ay nakakawing naman sa mga doktrinal na paniniwala ng katolisismong espanyol at ng mga tradisyon ng simbahan. sa ganitong kaso, ang kasalanan na kaugnay ang sekswalidad ay tinitingnan bilang bahagi ng pagtatakwil sa ikaanim na utos ng diyos. kahit na ang kautusan ay ang pagbabawal lamang sa pakikiapid sa hindi asawa, pinalawak ng mga pormularyo ang lahat ng maaaring hanay at halayhay na kaugnay sa sekswalidad.

sa account ni jean mallat, isang french traveller sa pilipinas: “husbands cared little to find in their wives that flower so precious in the eyes of the europeans; they even considered themselves very lucky when a former suitor had spared them the effort of the expense, we say the expense, for there were men whose profession was to deflower the dalagas and who were paid for it…”

ito ay patunay ng hindi lubos na pagkakasakop ng mga kastila sa kultura ng mga pilipino. siyempre pwede pa nating isama dito ang ilan pang sekswal na praktis tulad ng pagiging “uragan” ng mga babae dahil nakikipagtalik sila sa iba’t ibang lalaki, o sa kapwa babae; ang paggamit ng mga gadget tulad ng bolitas at pin na pinaniniwalang nakakatulong sa pagbibigay ng dagdag na kasiyahan at ang pagiging natural na polygamous ng mga lalake. ang mga ito ay pinatutunayan, hindi lang ng sugidanon at iba pang epiko ngunit pati na rin ng mga sulat ni antonio de morga (1806), isa sa mga nagtala ng mga pangyayari sa pilipinas noong 17 dantaon.

the women both married and otherwise, are not so chaste, while the husbands, parents and brothers are scarcely jealous or careful regarding this matter. men and women are covetous and money-loving, so that when there is a price, they easily yield and when the husband catches his wife commiting infidelity, he is appeased and satisfied without difficulty. some of those who have associated with the spaniards and who desire to appear more cultured than the others, have sometimes been known to have killed the adulterers.

marahil ang katawan para sa kanila ay katawan lamang, binubuo ng buto’t laman. hindi sagrado. sa katunayan, maaaring paglaruan. basahin halimbawa ang sulat ni antonio morga:

[t]he natives of the islands of the tattoed people or visayas are driven to vicious practices and sensuality, and their instincts have led them to invent sordid ways for men and women to get together intimately. they have acquired a bad habit from youth, the boys making an incision or hole in their private organ, close to its head, and attaching to it a sort of snake-head metal or ivory, which is secured to the hole made in the organ, by means of a device of the same substance to keep it in place.

pero hindi lamang inimbento ito para sa kaligayahan ng lalaki. ayon kay henry william scott (1995) parehong babae at lalake ang nakikinabang dito. ‘[i]n use, these ornaments required manipulation by the woman herself to insert, and could not be withdrawn until the female organ was completely relaxed.” naging parehong espasyo ito para tunguhin ang isang kasiyahan (at kasakitan din) na walang pagbabawal, malayo sa titig ng autoridad na kastila. mababasa sa ugnayan ng dalawang katawan (babae at lalake), mediated ng teknolohiya ng pin/bolitas, ang ambigwidad ng kasarian, ng kapangyarihan ng babae at lalake. dagdag ni tolentino, ito ang “tulay sa pagitan ng kalikasan at kultura, pasakit at alindog, tao at hayop, pakiramdam at instinkto, produksyon ng kasiyahan at reproduksyon ng pamilya, at iba pa. ang objek ay integral na pagsanib nitong mga oposisyon, paglikha ng liminal na erya ng karanasan.”

pacman sa karnabal

sa aking pagsisimulang pag-enter ng mga naunang mga letra ng pangalan ni manny pacquiao sa google ay lumitaw ang entring “manny pacman funny faces” sa drop-in ng homepage. nakyuryos ako kung ano ang makikita kaya sinearch ko. laking gulat ko na lamang nang makita ko ang iba’t ibang mukha ni pacman na ph(in)otoshopped sa iba’t ibang iconik na mga (ka)tauhan tulad ng presidente (gma at obama), artista (mula sa mga poster ng pelikula at telenobela), bayani (rizal at aguinaldo), at singer (michael jackson); sa mga makapangyarihan at di-makapangyarihang imahen tulad ng militar/heneral at malnourished/bata; ang pagiging ulo ng katawang babae at mga ad tulad ng isang makikita sa kahabaan ng edsa na vitwater. napasama rin sa resulta ng search ang larawan ng kanyang asawang si jinkee, inang si donya dionisia at ang mga na na-link na babae tulad ni krista ranillo.

si mikhail bakhtin ang nag-imbento ng carnivalesque na hinango niya sa isang uri ng selebrasyon noong panahon ng medieval sa europa kung saan may nangyayaring ‘pambabastos’ sa sagradong seremonya ng pagtuli (feast of circumcision) sa pamamagitan ng pahapyaw na pagpapakita kung ano ang nasa loob ng kasuutan ng mga taong simbahan. bilang pampanitikang gawain, ang karnibalisasyon ay ang kondisyon kung saan nagkakaroon ng pagbabaliktad ng pangyayari; kung saan ang mga mahihina ay nagkakaroon ng kapangyarihang ilagay sa di-estable ang mga malalakas---ang mga payaso ay nagiging hari, ang hari nagiging pulubi, at ang magkabilaan ay napagsama-sama: langit at impyerno, fiksyon at realidad.

ang mga larawang katatawanan ni manny pacquiao ay walang dudang isang uri ng karnibalisasyon at karnibalistang penomenon. nagbibigay ito ng oportunidad na malikha ang textong subersibo sa hegemonikong uri at rasa. ang pagkakaroon ng mahinang boses ng mahihirap halimbawa ay napapabaligtad sa pagkakaroon ng gloria macapacquiao-arroyo na presidente . kahit na ang isa pang gustong pakahulugan ng imahen ay ang di pagsang-ayon ng pilipino sa lantarang pagdikit (kahulugan: sumasakay sa popularidad) ng pangulo sa boksingero. sa katunayan, ginamit pa nga si pacman at ang trope ng boksing noong nakaraang sona 2009. lumilikha ang larawan ng paradoksikal na rekognisyon: pagkilala kay gma at manny bilang iisa, parehong boksingero/boksingera at presidente. para itong paglalapat ng dalawang palapag ng malakanyang sa kabila ng pagkakaroon ng matibay at di natitinag na mga haligi---ang parehong paggalaw ng horizontal at vertikal na linya ng (re)presentasyon.

pagsasadiskurso naman ng orientalismo at imperyalismo ang nasa obama(nny) na presidente. sinususugan ito ng larawan ng dating presidente ng amerika na si george w. bush na hawak-hawak ang ‘sanggol na manny’. sa nauna, ang gusali ng kapitolyo ng amerika na nasa likuran ng naka-amerikanang si pacman ay semiotikal na nag-iisa ng politika at laro na parehong ginagamit na aparatus ng panlulupig ng kolonisador (hindi ba’t ang boksing ay imported din na laro katulad ng liberal demokrasya na siyang sistemang ipinalulon sa mga pilipino). samantalang ang ikalawang larawan ay nagmamarka ng estado ng pagiging ‘little brown brother’ ng mga pilipino sa mga kano. ang pagkakaroon ng pribilihiyadong posisyon ni bush na nagtakda ng kanyang pagiging ‘ama’ (ng amerika) ang siya namang naglaglag kay manny para maging ‘ampon’ ng amerika---echo ng benevolent assimilation--- sa kabila ng mukhang napipilitang mukha ni bush. malapit din ang pakahulugang ito sa larawang karga-karga ni freddie roach (puti/coach) si pacman (may kulay/player).

isang pananakop ng iba (other) ang lumalabas na nangyayari sa semiotikal na basa sa paglilipat ng mukha ni pacman sa mga artista. ang pagkakaroon ng mahirap at asyano/may kulay na artista ay nakamit sa pagsuspende ng realidad at maipantay sa fiksiyonal. si pacman ay naging toby maguire/spiderman, hayden christianson/skywalker (star wars), robert downey jr./ironman, robert pattinson (twilight), vigo mortensen/king aragon (lord of the rings).

walang buong (whole) kahulugan ang salitang “pacman” o “manny pacquiao”. ito ay naging texto na at mitolohikal nang humahakop ng mga kahulugan. ang larawan na nagpapakita ng mukha ng nanay ni pacman at ng hiram na magandang katawan ng isang artista katabi ang may sekswal na konotasyong pamagat ng pelikula (katursi na dapat sana’y katorse) ay nagsasadiskurso ng idea ng edad at kagandahan. karaniwang tinitignan na hindi hiwalay ang edad sa kagandahan. kung mas bata, mas maganda---kaya nga’t ‘katorse’. (higit pa itong pagtataas ng lebel ng halagahan sa ekonomiya ng katawang binibenta dahil nga nagsisimula pa ito sa ‘dise’---disesyete, diseotso, disenuebe.) paradoksikal nga lang ang sinasabi ng imahen dahil hindi na ‘katorse’ si nanay dionisia. ang ‘katorse’ lamang sa kanya ay ang aspirasyon na makamit ang estado ng pagiging ‘katorse’. ngunit kahit nananatiling nasa liminal na kondisyon ang hangaring ito, naging higit na problematiko pa ito dahil sa interbensyon ng etnolinguistiko niyang posisyon---kaya nga ‘katursi,’ ang pagbago ng ‘o’ sa ‘u’ para imarka ang kanyang pagiging labas sa sentro (maynila sa partikular),pagiging vernakular/rehiyunal. konektado pa rin ito sa ad ng vitwater kung saan sinabi ng pacman na, “i drink vitwater all day, everyday, you know” na isa ring karnibalisasyon ng wikang english. samakatwid, temporaryong akomodasyon lamang ang ibinibigay ng sentro sa nanay ni pacman, akomodasyong diktado rin ng kanyang ‘biglang-angking’ ekonomikong mobilidad na nakaangot pa sa popularidad ng boksingerong anak.

sa kabilang banda, ang asawang si jinkee ay siyang naging si kirsten stuart sa twilight at si pacman naman si robert pattinson. pero imbis na panatilihin ang orihinal na pamagat pinalitan ito ng toilet para burahin ang mistisismo ng bampira at dalhin sa katatawanang dala-dala ng pangalang ‘toilet.’ maliban sa iconic na mukha ni pacman nagsilbing anchorage ng boksing ang nakasulat na “para sa ‘yo ang laban na ‘to” na ngayo’y nagkaroon na ng iba’t ibang kahulugan. maitanong na: para ba sa bayan? para sa nagbabasa/nakatingin? o para sa asawang si jinkee? ang salitang ‘laban’ ay lumabas na rin sa pakahulugan nitong orihinal na boksing. nagkaroon na ito ng sekswal na pakahulugan at ang ‘pagboboksing’ ay maaari nang mangyari sa pagitan ni pacman/pattinson at jinkee/stuart. diskursibo din ang pagkakaroon ng amerikanang buhok ni jinkee, sa gayon napupunan nito ang pambansang pantasya na makipagtalik sa iba (other) ng pilipino. na dapat pang abangan soon.

ang ph(in)otoshopped na mga imahen ni pacman ay re-presentasyon ng hegemonikong ideolohiya na namamayani sa pilipinas. ang karnibalisasyong nangyari ay pagbaliktad sa ideolohiyang ito upang mailantad ang mitolohikal na paghaharing nakapaloob sa isyu ng uri at lahi. ang pag-iisang imahen ni pacman at jose rizal ay pag-iisa rin ng mga pilipino sa adhikain ng pambansang bayani. nakamit ito sa pagkamit rin ng textong pacman bilang ‘pambansang kamao.’ mediated ito ng postura ni rizal bilang ilustrado/edukado na siyang pambansang adhikain ng bayani sa sinabi niyang “ang kabataan ay ang pag-asa ng bayan.”

nakapaloob din itong adhikain sa limang piso kung saan ang mukha ni emilio aguinaldo ay naging mukha ni pacman at ang unang seremonya ng pagpa-akyat ng pambansang watawat ay hinalinhinan ng larawan ni pacman na nakikipaglaban sa loob ng ring. hindi na kailangang palitan ang larawan ng naghihiyawang mga tao. ang magkaibang panahon at lugar ay nagkaroon ng postmodernong estado para maartikula ang mitolohikal na pag-iisa ng seremonya at laro, ng politikal at personal.

ang hindi pagkakatupad ng adhikain ni rizal at pagsasarili ni aguinaldo ang pagkakaroon ng mga larawang nagpapakita ng mukha ni pacman sa katawan ng batang busdik ang tiyan (kasama ang isa pang batang busdik din ang tiyan) at matatandang parang biktima ng gutom (kasama ang textong ‘let’s help fight malnutrition in pacland) ang resulta nitong kabiguan ng lahing pilipino na mailagay sa ayos ang ekonomiko at politikal na kondisyon ng sambayanan. nilusaw na ng imahen ang texto ni pacman bilang matagumpay na boksingero na kumikita ng milyon milyong piso sa kada laban. si pacman ay naging ordinaryong pilipino na nakararanas ng gutom at kaapihan mula sa iba’t ibang institusyong panlipunang nanilbihan sa interes ng naghaharing uri at mapanakop na lahi.

disneyland bilang esensya

ang hong kong disneyland ay matatagpuan sa isla ng lantau. mga 20 minuto mula sa airport at 40 mula sa kowloon. sa kalaparan nito ay matatagpuan ang disneyland resort, hong kong disneyland hotel at hollywood hotel. ang pinaka-main attraction syempre ay ang resort na binubuo ng iba’t ibang istruktura na naka-layout para kumpletuhin ang kabuuang esensya ng karanasan ng isang turista.

sa diskurso ng kasaysayan, ang hong kong disneyland ay artikulasyon ng pre-modern, modern at postmodern na karanasan. and adventureland ay nagpapadanas ng pagbabalik sa di pa sibilisadong kondisyon na nirerepresenta ng simuklarisasyon ng naratibo ni tarzan. (ang mga turista ay pinasasakay sa balsa at bangka habang nasa palibot ang mekanisadong larawan ng mga hayop at tunog patungo sa sentral na imahen at representasyon ng pagiging savage na binuo ng textong tarzan.) sa kabilang panig naman ay ang tomorrowland na pinagbibidahan ni stitch at buzz lightyear kung saan ang space mountain (rides), ufo zone at autopia ay mga fantasya ng hinaharap na kayang danasin ng isang pinoy na turista (tulad ko) sa halagang abot-kaya(?). (naisip ko noong binisita namin ang space museum at ocean park, parang hinahanda na ng bansang tsina ang susunod na henerasyon sa fourth wave, na ayon kay alvin toffler ay space society na.) sa hilagang bahagi naman ang fantasyland kung saan papasok/dadaan ka sa isang castle at sa iyong pagtatagos ay tatambad sa iyong paningin ang konstraktisadong sibilisasyon ng europa na mababasa sa mga istruktura tulad ng tent (ng carousel at tindahan), flag (sa tindahan, castle), gazebo (kung saan pwedeng papiktyur sa mga disney characters tulad nina mickey, minnie, poh at goofie) at siyempre ang ilang desinyadong kastilyo na pinagdadausan ng palabas tulad ng golden mickey show (na para na ring house of mouse ng disney channel). sentral na atraksyon tuwing 7:30 ng gabi ay ang fireworks display na tumatagal ng 20 minuto kasabay ng piling musika at clips sa mga disney na pelikula.

at ang unang dadaanan ay ang mainstreet, usa kung saan nakamarka ang kasaysayan ng amerika; mababasa ito sa mga gusali na american west o cowboy ang motif. ang ilusyon ng kaayusan ay representado ng city hall (na nagsisilbing information center lang naman) at fire department (na nirerentahan ng mga stroller at iba pang gadget). sa malinis nitong kalye ay ang mga tindahan na mukhang gawa sa kahoy (bilang unang materyal na ginamit sa pagtayo ng sibilisasyong amerikano), pero imbis na mga construction materials ang mabibili ay mga souvenir items na markadong disneyland. meron ding mga bakery, jewelry store, coffee shop at isang kodak shop kung saan nakadisplay ang mga antigong koleksyon ng kamera. (kapansin-pansin ang isang estatwa ng indian chief sa kahabaan ng kalye na nakatingin sa isang gusali na may nakasulat na ‘carriage’ sa western na lettering.) sa mainstreet din ginagawa ang parada ng mga disney characters kung saan sinasayawan at pinapapuswitan ng tubig ang mga turista.

ang apat na bahaging ito ng disneyland ay ‘ikinulong’ sa animo’y pabilog na galaw ng dalawang tren na kumukuha ng pasahero tuwing limang minuto sa isa sa dalawang stop over na matatagpuan sa magkabilang panig ng resort. itong akto ng pag-ikot ang nagmarka ng pagiging buo at sentralidad ng layon ng texto ng disneyland. ito rin ang nagmarka ng postkolonyal na realidad na nirerepresenta ng istruktura. sa loob ng ‘bilog’ na ito ay naiakda ng amerika ang kanyang kaalaman/kapangyarihan tungkol sa mundo. ng kanyang mapanakop na titig sa sa di-sibilisado at mapang-engganyong imbitasyon sa ekonomiya ng hinaharap. sa pagitan nito ay ang paalala ng kasaysayan ng amerika at europa bilang lehitimong konggregasyon ng mga nasyon na magtatakda ng patutunguhan ng sanlibutan. (mayroon ding disneyland sa amerika at germany)

sa kabilang banda, mababanaag pa rin ang alingawngaw at pagpupumiglas ng asyano sa ganitong pananakop. sa pagpasok sa mga shows at rides, ang mga intsik ay ‘pumipila’ ngunit hindi sa iisa o dadalawahing hanay na nakasanayang gawin ng mga amerikano o erupeo. ang magkakaibiga’t magkapamilya ay gumagalaw bilang isang grupo na kung titingnan mo bilang tagalabas ay parang gitgitan o tulakan, ngunit sa katunayan ay wala namang ganoong nangyayari. ang ‘pagpila’ ng mga intsik ay isang kultural na pagkakaiba na pilit pa ring iginigiit sa konsepto ng kaayusan ng disneyland na imbensyon ng amerika.

sa dikurso ng wika, kahit na ginagamit ang english na pangalan ng staff, crew at waitress sa resort, pinapanatili pa rin nila ang tunog intsik ng salita. sa katunayan nahihirapan silang maintindihan ang tunog amerikano o british na english. negosyado rin ang mga pangalang nakakabit sa mga karatula at establistamento: unang nakasulat sa english tapos nasa ilalim ang salin sa intsik. sa mga panuto at programa, nauuna namang sinasabi ang intsik at sumusunod lamang ang english bilang salin ng nauna. kung english ang palabas, may salin sa intsik sa screen. kung intsik ang palabas, may salin rin sa english. maaring sabihing may asersyon at pagpapahina ng wika dito; maaaring sa intsik, maaaring sa english. ano’t anupaman ay nalilikha ang isang hybrid na produksyon ng wika, isang di-pamilyar ngunit functional na wika. wikang kailangan para kailangang maipagpatuloy ang pagkonstrak ng isang postkolonyal na kondisyon.

kayat sa tanong na “nasaan ang asya sa hong kong disneyland?” ang sagot ay nasa laylayan (margin) dahil dominado ng representasyon at esensya ng amerika at europa ang kabuuang elemento ng istruktura at pagpapahalaga ng resort na ito na isa ring b(in)uong mundo para maipagpatuloy ang mito ng superyoridad ng kaalaman/kapangyarihan ng mga mananakop na amerikano at europeo.

ang laya sa cinema-laya

halos pinanood ko ang karamihan sa pelikulang ipinalabas sa cinemalaya noong hulyo (28-31) at agosto (3-4) sa up film center. noon pa mang nakaraang 2 linggo ay nag-iisip na ako kung paano isusulat ang aking mga napanood. may mga tala akong sinulat sa aking notebook (kung saan naka-stapler ang tiket at mga iskedyul) na maaari kung pagbasehan ngunit magiging mahaba ang aking ipo-post. ayokong sumulat ng mahaba kasi sa palagay ko ito ay kontra sa konsepto ng blogging at ng pagiging ‘gerilya’ ng blogging sa diskurso ng kaalaman/kapangyarihan. tulad ni rizal, nang binasa niya ang sulat ni morga sa london, ang magagawa ko lang marahil ay ang gumawa ng ‘anotasyon’ (at suhestyon) ng mga pelikulang aking napanood at tangkaing markahan ang mga pelikula sa konteksto ng postkolonyal na kondisyon ng bansa.

kaya itutuon ko na lang ang aking pagmumuni-muni sa konsepto ng ‘laya’ sa salitang cinema-laya. para sa akin mahalaga ang kalayaan ng artista sa paglikha. ang kalayaang ito ay maaaring hindi lang sa kung ano ang kanyang puweding gawin, ngunit pati na rin sa kung paano niya ito gagawin. dito na papasok ang nanalong pelikula sa cannes film festival ni brillante mendoza na “kinatay.” gaano kalaya ang pelikulang ito sa mapanakop na kaalaman ng kanluraning estetika at ideolohiya? kaninong pelikula ito? para kanino ang apresasyon nito? mas higit kaya itong nagpalaya sa mga pilipino sa parehong kultural at politikal na larang?

inaamin ko nahihirapan akong hanapan ng framework ng analisis ang pelikula. madali lang analisahin ang estetiko at humanismong pananaw. sabi ko nga sa kasama kong nanood, para lang tayong pinasakay sa isang ‘joyride to hell’ kung saan idinugtong niya na ‘nasilip niya lang ang langit’ nang pinatay na si gina/madonna (ang putang nagtitinda ng katawan niya at drugs ng mga pulis). ito ay kung sasakyan mo ang karanasan ni peping (estudyante ng criminology) sa kahabaan ng organikong shots mulang maynila papuntang bulacan (at pati pabalik), sa antipasyon at rekoleksiyon ng pagpatay sa puta. (magaling ang sound effects at musika.) ngunit kung titignang maigi, ang ‘kinatay’ ay hindi naman talaga maka-pilipinong pelikula. kulang ito ng refleksiyon at malalim na pagkakaugat sa memorya ng lahi. ito ay pelikula lamang ng kasalukuyan, para sa kasalukuyan. kahit gising ang pormang ginamit (sa usapin ng high modernity na pweding mapagkamalang postmodern), tulog pa rin ang nilalaman. (pansinin lang halimbawa ang esteryotipikal na representasyon ng babae, o ang kawalang lakas ng pangunahing tauhan na tumiwalag sa dominante at hegemonikong kalakaran ng lipunan.) mas maligaya ako sa “panggagahasa kay fe” kung saan mayroong pagsubok na lumikha ng bagong sentro batay sa kultura at paniniwala na nilupig ng mga mananakop na kastila at amerikano. sa pelikula, talagang kailangan nang magsalita ang ‘kapre’ at sabihin sa macho at masokistang lalaki na ang pagkabigo niyang makamit ang kaligayahang maibibigay ni fe (babae/kababaihan) ay dahil “nanatili siyang anak ng kanyang ama”---ang texto ng patriarkal na sistema. kayat kailangang ilabas si fe sa ‘normal’ na lipunan at mamuhay kasama ang ‘kapre.’

isasama ko na rin sa mga nagustuhan ko ang ilang short films na mulat tulad ng “behind closed doors” (lesbianang ideolohiya), “blogog” (imaginary vs symbolic), “musa” (teoryang queer) at “hulagpos” (feministang pananaw). ang mga pelikula tulad ng “colorum,” “tatang,” at “bonsai” ay napakapormalista at nagtatanghal ng kadakilaan ng pelikulang may organikong kabuuan. iba ang mga ito sa fragmentasyon na ipinakita ng “astig” at ‘pastiche’ o ‘parody’ ng “last supper #3” at “wat floor ma’am.” masasabing tulog pa ang mga pelikulang “ugat sa lupa,” at “24k” sa parehong porma at nilalaman.

sa bandang huli, nagsumikap mang makapagmarka ng laya ang pelikulang pilipino ng mga indie directors, huli pa rin sila ng silo ng pormula at sistema ng kanluraning kalakaran. ang kamulatan ay naririto lang, nasa mga laylayan ng ating lipunan. kailangan lang pakinggan at tanggapin ang memorya ng ating bayan. kung kay foucault pa nga, kailangan nating lumikha ng kontra-naratibo.

Hangga’t hindi kikilalanin ng ating mga direktor ang kolonyal na karanasan, ang laya sa salitang cinemalaya ay mananatiling salita lamang.

si pac(wo)man at ang boksing sa sona

ang panonood at pakikinig ng sona ay panonood at pakikinig ng laro ng boksing ni manny pacquiao. sa una ay ipinapakita sa atin ang mgm arena ng las vegas na punong-puno ng mga fans ng boksing. sa unang minuto pa lang na binitawan ni gma ang kanyang mga deadly punches ay palakpakan na kaagad ang mga tao sa loob ng batasang pambansa. natulig na kaagad ang kalabang tawagin na lang nating si kritiko. sinundan pa ito ng upper cut na nagpataas ng linya sa graph ng gdp at kung ano-anong istadistika na hindi maintindihan ng ordinaryong tao. tapos straight job uli kay kritiko na noong una’y sumang-ayon sa cha-cha ngunit nitong huli’y kontra na. follow up ng kanan sa dating lider na nakulong at ngayo’y may planong kumandidato na. at sunod-sunod na rapid punches sa kung sino-sino na kumakatawan kay kritiko.

“bababa” daw siya mula sa kanyang kinatatayuan ngunit hindi sinabing sa pagka-presidente. idinagdag na “magpapatuloy” siya sa kanyang pamboboksing hanggang mayo ng 2010. hindi natin masasabi kung ilang rounds pa ang aabutin ni kritiko sa kanya. pero malakas at lalo pang lumalakas si pac(wo)man dahil hindi siya natinag noong suntukin siya ng (hindi sinabing) “hello garci scandal” “zte deal” “fertilizer scam” at “oakwood mutiny.” tulad ni manny pacquiao na nagtaas ng kamao sa (malapit sa) hulihang bahagi ng sona, itinaas din ni gma ang kanyang sarili bilang pambansang boksingera. si pacman at si gma ay naging iisa. nabura ang hangganan, ang pagitan at pagkakaiba. ang nagsasalita sa sona ay si pac(wo)man na.

sa pagtatapos ng speech ay nakumpleto ang naratibo ng boksing na tumagal lamang ng dalawang rounds. tulad ng pagpapabagsak ni pacman kay hatton pinabagsak din ni gma si kritiko. nagpalakpakan ang sambayanan (kasama na ang mga ‘binayaran’) para sa bandang huli ay ibandila ang watawat ng pilipinas.

ang tagumpay ng sona ay tagumpay ng boksing ni pacman. si gma ang nagwagi sa boksing na ito na naging national sports ng taumbayan.

mabuhay ang pilipinas.